Utanç ve suçluluk ,
“Bir ihlal veya eksikliğe cevap olarak ortaya çıkan negatif duygu durumlarıdır , her ikisi de öz-bilinçlidir , bu da öz-yansımanın, bu duyguların meydana gelmesi için kritik olduğu anlamına gelir” (Tignor ve Colvin, 2017).
Bu, neden sıklıkla karıştırıldıklarını açıklar, utanç ve suçluluk hissinin aynı anda hissedilebiliyor olması da işleri kolaylaştırmaz. Yararlı, genel olarak kabul edilen bir çerçeve, ikisi arasındaki ayrım için “utanç benimle ilgili- benim hakkımda ”, “suçluluk gerçek dünyadaki şeylerle ilgilidir – davranışlar yada davranışta bulunma başarısızlıkları , kendileri kişinin sorumluluk taşıdığı olaylar” (Lewis, 1971).
Kendini suçlu hisseden biri sergilediği bazı davranışlardan pişman olurken, utanç hisseden biri olduğu kişinin bazı parçalarından pişmanlık duyar. Buna bazen “öz/kendilik -davranış ayrımı” da denir (Tignor ve Colvin, 2017). Bu mantığı takiben, suçluluk duygusunu hafifletmek utancınkinden çok daha kolaydır, çünkü kötü davranışları telafi etmek temelde kendini değiştirmekten daha kolaydır.
Gerçekten de, suçluluk ve utancın sinirsel ilişkilerini (ve utanmanın) inceleyen bir araştırma, suçluluk ve utancın sinirsel temellerinin birbirine benzer ancak ayrı olduğunu bulmuştur ,bu da bu iki duygunun ortak bir zemini paylaşırken temelde farklı olduğunu göstermektedir (Bastin et al. , 2016).
Genel olarak, bu makale Lewis’in (1971) utanç ve suçluluk çerçevesini referans alacaktır. Yani, bir insanın bir başkasına kötü davrandığı için kendisini kötü hissedişinde utanç, gösterdiği davranışa yönelik kötü hissedişinde suçluluk var denilebilir. Bu çerçeve genel olarak kabul edilirken, iki duygu hakkındaki diğer teorileri tartışmak yararlıdır.
Davranışsal Psikoloji ve Utanç & Suçluluğa Dair Diğer Teoriler
Utanç ve suçluluk kavramın üzerine erken kavramsallaştırmalar, utancın (başkalarının tepkilerinden kaynaklanan) kamusal bir deneyim olduğunu, suçluluğun ise (ahlakla ilgili iç çatışmadan kaynaklanan) özel bir deneyim olduğunu iddia etmiştir (Ausubel, 1955). Bununla birlikte, bu kavramsallaştırma modern düşünürler tarafından pek desteklenmemektedir, çünkü araştırmalar hem utanç hem de suçluluğun kamuya açık ve özel olarak benzer oranlarda hissettiğini göstermektedir (Tangney ve ark. 1996). Aslında, Lewis’in (1971) ortaya koyduğu çerçeve, utanç duygusunun kamusal, suçluluğun özel olduğuna dair fikirle çelişmektedir;zira Lewis , utancın direkt olarak kişinin kendisine, suçluluğunsa dışarıya doğru, kişinin davranış ve eylemlerine yönlendirildiğini savunur.
Bazı utanç ve suçluluk kavramsallaştırmaları, onları “kendi kendini suçlayan” ( self-blaming ) duygular olarak görür ve böyle duyguların kişilerarası ilişkilerin geliştirilmesi ve sürdürülmesi için önemli olduğunu, çünkü bireyin dürtüleri ile başkalarının hak ve ihtiyaçları hakları arasında dengeyi destekleyen sosyal düzenleyiciler olarak hareket ettiğini iddia eder. ”(Bastin ve ark., 2016).
Bu utanç verici ve suçlu hissetmenin değerinin altını çizdiği için önemli bir noktadır. Gerçek bir yanlışın işlendiği durumlarda, utanç ve suçluluk duygusu kişinin verdiği zararı gidermeye yönelik ilk adımdır.
Bazı modern yorumcular iki tür suçluluk olduğunu savunur: “uyumsuz, nevrotik suçluluk”( maladaptive-neurotic quilt) ve “uyarlanabilir, prososyal suçluluk ( adaptive-social quilt) ” (Tignor ve Colvin, 2017). Bu araştırmacılar, incelenmekte olan suçluluk türünün kullanılan ölçüme bağlı olduğunu ve gelecekteki araştırmaların bu iki suçluluk türünü ayırt etmesi gerektiğini savunmaktadır.
Spesifik olarak, bazı araştırmacılar suçu katılımcılara geçmişte yaşadıkları suçluluk hakkında sorularla ölçülen “kontrol listesi suçluluğu-checklist quilt” ve katılımcılara yaşayabilecekleri varsayımsal gelecek senaryolarındaki suçluluk hakkında sorular sormak suretiyle ölçülen “senaryo suçluluğu” şeklinde izole etmişlerdir.
Bu ayrım aynı zamanda utancın neden genel olarak uyumsuz(maladaptive) olarak kabul edilirken, suçluluğun kesin ve net olarak uyumlu veya uyumsuz olarak belirlenemediğine açıklık getirebilir. Bu araştırmanın mantığını takiben, (ki hakkında daha fazla çalışılması gerekir), uyumlu suçluluk gelecekte doğru olanı yapmaya odaklanmış suçluluk, uyumsuz suçluluk ise geçmişe odaklanmış suçluluk, diyebiliyoruz.
Nihayetinde, utanç ve suçluluk, insanların saf kişisel çıkarlar içinde hareket etmesini önlemeye yarayan sosyal duygulardır. Göreceğimiz gibi, utanç genellikle uyumsuz (maladaptive ) bir duygu iken, suçluluk genellikle uyumlu (adaptive ) bir duygudur. Bu ayrım, duyguların hem iç hem de dış ifadelerinde sergilenmektedir.
Suçluluk ve Utancın Psikolojik Deneyimi
Bir çalışmada suçluluk duygusunun prososyal bir duygu olmasına yol açan psikolojik süreçler incelendi (Graton ve Ric, 2017). Araştırmacılar suçluluk duygularının insanları “yardım”, “özür dileme” ve “düzeltme” gibi kelimelere-“düzeltici-onarıcı uyaranlara” diğer uyaran türlerine göre daha fazla dikkat etmeye yönlendirdiğini buldular.
Ayrıca, bu araştırmacılar ayrıca suçluluk duygusunun katılımcıları bu onarıcı uyaranlar hakkında daha olumlu hissetmeye yönlendirerek onları daha cazip kıldığını buldu. Başka bir deyişle, bu çalışma suçluluk duygusunun, insanların sosyal, tamir edici kavramlara daha fazla dikkat etmesini ve ayrıca insanların bu kavramlar hakkında daha iyi hissetmelerini sağladığını bulmuştur. Bu temel süreçler, suçluluk duygusunun insanları neden prososyal davranışlara yönlendirdiğini tam olarak açıklayabilir.
Bir başka çalışmada, suçluluğun ahlaki karşılaştırmalardaki prososyal rolü incelendi (Zhang ve ark., 2017). Bu araştırmacılar, insanların günlük yaşamlarında birilerinin kendilerinden daha ahlaki olduğu zamanları düşünmeye teşvik edildiğinde (örneğin, bir kişi, katılımcı olmadığı zaman otobüs koltuklarından vazgeçmişlerse) kendilerini suçlu hissettiğini buldu.
Bununla birlikte, bu suçluluğun, katılımcıyı gelecekte daha ahlaki davranmaya teşvik ettiği için prososyal bir rol oynadığını da tespit ettiler. Bu bulgular, suçluluk gibi özbilinçli duyguların insanların günlük yaşamlarında oynadıkları prososyal rolü ve suçluluğu bir toplumsal-sosyal duygu haline getiren psikolojik süreçleri göstermektedir.
Utanç duygusunu inceleyen bir meta-analiz, hakim olan görüşün ( utanç duygusunun her zaman antisosyal olduğu ve kaçınmaya yol açtığına dair ) eksik olduğunu bulmuştur (Leach ve Cidam, 2015). Bu meta-analiz, yapılan hasarın telafi edilemez göründüğü bazı durumlarda, utancın gerçekten kaçınma ve antisosyal davranışlara yol açtığını ortaya koymuştur. Bununla birlikte, hasar onarılabilir olduğunda, utanç, suçluluk duygusu gibi, toplumsal ve yapıcı davranışlara yol açabilir.
Başka bir deyişle, hasarın tamir edilebilir olduğu daha az ciddi durumlarda, suçluluk ve utanç hem bir insana kötü hissettirir hem de daha iyi hissetmek için kişiyi motive eder. Ancak daha ciddi durumlarda, hasarın daha az onarılabilir göründüğü yerlerde, hem suçluluk ve hem utanç bir insana kötü hissettirir, ancak sadece suçluluk , kişiyi hasarı düzeltmeye motive ederken (olabildiğince) , utanç hasardan kaçınılmasına neden olmaktadır. Bu, utancın bazı durumlarda , her durumda olmasa da , suçluluk gibi prososyal olabildiğini göstermektedir.
Genel olarak, suçluluk ve utanç bir başkasına yanlış yapmaya uyanan cevaplardır. Aradaki farka dair son tahlilde şunu söylemek mümkün;
suçluluk, insanları suçluluk duygusunu dindirmek için daha ahlaki bir şekilde hareket etmeye itebilirken, utanç , kişinin sadece kendisi hakkında kötü hissetmesine yol açmaktadır. (bazı durumlarda utanç insanları daha ahlaki bir şekilde hareket etmeye itmektedir ) Utanç ve suçluluk psikolojik olarak farklı şekillerde deneyimlenmekte ve davranışsal olarak farklı şekillerde de ifade edilirler.
Öz Bilinçli-Kendi Farkında Duyguların İşlevselliği
Bir çalışma insanların suçluluk, utanç ve öfke duygularına tepkilerini inceledi ve bazı ilginç sonuçlar buldu (Pivetti ve ark., 2016). Utanç hisseden insanların, gözle temastan kaçınma olasılığının, suçlu hisseden insanlardan daha olası olduğunu bulmuşlardır. Diğer bir bulgu, suçluluk hisseden insanların, vermiş olabilecekleri zararı, utanç duyanlardan daha fazla onarmak istedikleri yolundadır. Bu ve diğer bulgular araştırmacıları şu sonuca götürdü: “Utanç gizleme ve kaçma arzusu, onarım arzusuyla suçluluk” ile karakterizedir. Bunun gibi sonuçlar iki yaşından küçük çocuklarda bulunmuştur. Bir çalışma, çocukları bir yetişkinin oyuncağını kırdıklarına inandırarak çocuğun utanç mı yoksa suçluluk hissettiğini davranışsal olarak belirlemeye çalıştı. (Drummond ve ark., 2017). Bu araştırmacılar, utanç hisseden çocukların, yetişkinlerin bakışlarından kaçınarak veya oyuncağı gizleyerek antisosyal davrandıklarını, suçluluk hisseden çocukların da yetişkinlere, yaptıklarını hızlı bir şekilde anlatarak ve oyuncağı ellerinden gelenin en iyisini yapmaya çalışarak prososyal davrandıklarını tespit etti.
Bu, suçluluk ve utancın kendilerini hem küçük çocuklarda hem de yetişkinlerde fonksiyonel olarak benzer şekilde sunduğunu göstermektedir. Aslında, yazarlar şunları iddia ediyor:
“Suçluluk, prososyal davranışların çocukların vicdanının kilit bir yönü haline gelmesinde, mekanik bir rol oynuyor olabilir”.
Bir başka çalışmada sporcularda öz-engellemenin (self-handicapping) rolü incelenmiştir (Hofseth ve ark., 2015). Kendi kendini sabote etme, kişinin, hakkında gergin olduğu bir performans için hazırlık sürecini sabote etmesi ve böylece, hazırlık aşamasını suçlayabilmesidir.
Örneğin, gireceği bir sınav hakkında gergin olan bir kişi, test için çalışmaktan kaçınabilir, böylece kötü bir not aldığında, kendine, ders çalışmadığını , çalışsaydı iyi not alabileceğini söyleyebilir. Sporcularla yapılan çalışma, utanç hissetmeye yakın olan atletlerin kendini sabote etmeye , suçluluk duygusuna yakın olan atletlerden daha yatkın olduğunu göstermiştir.
Bir başka çalışmada suçluluk, utanç ve alkol kullanımı arasındaki ilişki incelenmiştir (Patock-Peckham ve ark., 2018). Yazarlar, utanmaya eğilimli kişilerin içme alışkanlıklarını kontrol etme konusunda daha fazla sorun yaşadıklarını, bu da onların daha fazla içmelerine neden olduğunu, suçluluk duygusu eğilimli kişilerin ise daha az içmelerini sağlayan daha fazla kontrole sahip olduklarını bulmuşlardır. Bu aynı zamanda utancın insanları saklanma ve kaçma arzusuna götürdüğü fikri ile de örtüşmektedir.
Genel olarak suçluluk, onarım odaklı davranışlarda kendini gösterirken, utanç genellikle kaçış ve içe çekilme –kapanma odaklı davranışlarda kendini göstermektedir. Bu davranışsal ifadeler, suçluluğun neden prososyal olarak kabul edilirken utancın prososyal kabul edilmediğini açıklamaya yardım etmektedir. İki şekilde de , utanç ve suçluluk için, bu duygularla baş etmenin yoları bulunmaktadır.
Çeviri-düzenleme A.Topçu
Kaynak : https://positivepsychology.com/shame-guilt/
Joaquin Selva, Bc.S.,Psychologist Why Shame and Fear are Functional for Mental Health
**