Covid-19 pandemisiyle mücadele kapsamında alınan önlemler sonucunda global anlamda her kesimden insanların günlük yaşantısı önemli ölçüde değişikliğe uğradı. Virüsün yayılımını önlemek için birçok ülke, karantina kapsamında sosyal kısıtlamalar; eve kapanma, toplanmaların yasaklanması ve iş hayatına daha az katılım, okul- üniversitelerin kapanması ve ev dışı alanda insanlarla kontaktan kaçınılması gibi önlemler uyguladı.
Günlük hayatta kesinti ile birlikte, ilişki ve alışkanlıkların kırılmasına neden olan karantinanın psikolojik etkilerine ilişkin yapılan araştırmalar mevcuttur. Örneğin, Kanada’daki SARS Salgını ile ilgili 2003 yılında yapılan bir çalışmada kısa bir karantina dönemini takiben bireylerde travma sonrası stres semptomları kaydedilmiştir.1 2014 yılında Ebola salgınıyla bağlantılı karantina dönemlerinin kültürel alışkanlıklarla bağlantılı psikolojik sıkıntıya neden olduğu bulunmuştur.2 Uzun dönem karantinanın yetişkinlerde3 ve çocuklarda4 zayıflamış sosyal ve duygusal sağlıkla ilişkili olduğu saptanmıştır.
Çocukların SARS-CoV-2 ile enfekte olmaları durumunda genellikle daha hafif semptomlar gösterdikleri yada asemptomatik kalmakta oldukları görülmekle beraber salgın ve karantina süreçlerinin psikolojik olumsuz etkilerine karşı bağışık olduklarını söyleyemiyoruz. Yetişkinler için bile stresli bir deneyim olduğunu bildiğimiz salgın ve karantina süreçlerinin çocuklar için ne kadar stresli olabileceğini tahmin edebiliyoruz.
Bu yazı, salgının çocuk ruh sağlığına etkileri üzerine yapılan araştırmalar ile orta ve uzun vadeli etkileri yönetmek için önerileri ele almayı amaçlıyor.
*-*
Okul kapanmaları, aile ve toplum bağlantılarının aşınması, oyun alanlarına sınırlı erişim ve sosyal hizmetlerdeki kesintiler (örneğin, ev ziyareti programları) çocuklar ve aileler için destek sistemlerini zayıflatan bir etkiye sahiptir. Aynı zamanda, güvensizlik, geleceğe ilişkin belirsizlik ve salgının neden olduğu ekonomik kırılganlık gibi artan stres etkenleri, çocuklar ve aileler için travma sonrası stres semptomları, korku ve öfke gibi olumsuz psikolojik sonuçlara sahiptir.3-5
Okulların kapanmasının çocuklar üzerinde ciddi psikososyal etkileri olduğu tahmin edilmektedir (Spinelli et al)6 okul sadece çocukların öğrendiği bir mekan değil, aynı zamanda çocuklar için arkadaşlarla etkileşim ve psikolojik rahatlık anlamında fırsatlar sağlayan bir kurumdur6. Kanıtlar, çocukların okul dışında olduklarında (ör. Hafta sonları veya yaz tatilleri) fiziksel olarak daha az aktif olduklarını, daha uzun ekran kullanım sürelerine, daha az sağlıklı beslenme alışkanlıklarına ve dengesiz uyku düzenlerine sahip olduklarını göstermektedir.7-8
Karantina öncesi ve sırasında çocukların ekran kullanımı, fiziksel aktivite ve uyku rutinlerine ilişkin, İngiltere’de yapılan çalışmada Ipad, Tv, mobil telefon ve bilgisayar kullanımında ortalama 1,5-2 olan ekran kullanımının 2 katına çıkmış. Uyku rutininde karantina öncesine kıyasla 1,5 saat daha fazla uyuma ve yeme artışı olduğu bildirilmiştir.9
Karantina sürecinde çocukların sakin, dengeli ve istikrarlı ebeveynlik almaları özellikle önemlidir. Diğer yandan, ebeveynlerin durumlarında artan gerginlik yaşamakta ve psikolojik sıkıntılarını çocuklarına aktarabilmektedirler.10 Kapanmanın ebeveynlerde yarattığı stres çocukların psikolojik iyilik hallerini etkilemektedir.6
Spinelli, karantinayla baş etmede yüksek düzeyde stres yaşayan anne babaların, çocuklarında daha fazla duygusal ve davranışsal zorluklar bildirdiğini bulmuştur.6
Morgül ve arkadaşları tarafından İngiltere’de yapılan çalışmada bakım verenin stresi ve çocukların duygusal-davranışsal semptomları arasında bağlantıya ilişkin, yüksek psikolojik sıkıntı seviyesi bildiren kişilerin, çocuklarını, daha endişeli, huzursuz, üzgün, yalnız, kaygılı, sıkılgan ve hassas olarak bildirdikleri belirlenmiştir.11
Aynı çalışmada, bakım verenlerin yarısından çoğu, orta veya ciddi seviyede stress göstermiş ve kişilerin psikolojik stresi çocukların semptomlarıyla ciddi biçimde ilişkili bulunmuştur.
Psikolojik olarak zorlayıcı bu tablo içinde, ebeveynlerin olumlu pekiştirmenin uygun kullanımı yoluyla sağlam ve duygusal ebeveynliği sürdürme, yapıcı diyaloğu kolaylaştırma ve özerkliği teşvik etmeye çalışması önem taşımaktadır. Daha koruyucu olma, daha az özerklik sağlama ve yakın bir tehlike duygusu iletme gibi davranışlar, çocuklarda travma sonrası stres semptomlarının gelişmesine katkıda bulunabilir. 12
Sınırlı alan, iş kaybı ve akıl hastalığı / ailede engelli birey varlığı veya tek ebeveynlik gibi risk faktörleri ailede yaşanan zorlukları artırabilir.13 Karantinanın negatif etkisinin başka bir yönü de yaşam tarzındaki öngörülemeyen değişimler ( fiziksel sınırlama vb) ve aile içi çatışmanın artması14 gibi etkiler aile içi şiddetin artmasına neden olabilir.
Ayrıca, otizm, dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu gibi önceden var olan davranış sorunları olan çocukların davranışsal semptomlarının kötüleşme olasılığı yüksektir.
Çocukla İletişim
Kavrayış çocukluk ve ergenlik boyunca gelişim göstermekle birlikte 2 yaşından küçük çocukların etraflarındaki değişikliklerin farkında olduklarını gösteren araştırmalar mevcuttur.15 Olup bitenlerin farkında olan çocuklar iletişim yokluğunda, kendi yorumlarıyla boşlukları doldurmaya çalışırlar. Çocuklar, toplumda neler olup bittiğine dair karanlıkta kaldıklarında daha fazla endişelenme eğilimindedirler ve endişelerini genellikle öfke, dikkat dağınıklığı ve öfke nöbetleri şeklinde dışa vururlar.
Çocuklarla iletişimde, çocuğun olaylara ilişkin kendi deneyimini yansıtan duygu ve düşüncelerini dinlemek önemlidir, kendilerini ifade etmelerine olanak sağlamak, duygu ve düşüncelerinin suçluluk hissetmeden kabulüne olanak sağladığı gibi yanlış bilinenlerin anne-baba tarafından düzeltilmesine de yardımcı olacaktır.Bu nedenle, yaşa uygun dil ve anlayış kullanarak salgın ve kapanma normlarını anlamalarını sağlamak önem taşımaktadır. Çocukların düşüncelerini, duygularını ve tepkilerini kabul etmek ve doğrulamak ve onlara karantina döneminde ihtiyaç duydukları uygun duygusal limanı sağlamak son derece önemlidir.16 Kültüre duyarlı müdahaleleri, keyifli aktiviteleri, problem çözme becerilerini ve kaçınma davranışlarını ele alan görevleri içeren bilişsel-davranışçı terapi, ciddi vakaların bir kısmında da gereklidir.16
Çocuklar salgınla ilgili haber akışına sürekli maruz kaldıklarından, ebeveynler onlarla sık sık konuşmaya, gerçekleri açıklamaya ve çocuklarının sahip olabileceği soruları yanıtlamaya çalışmalıdır. Bu, çocukların korku ve endişelerini yönetmelerine ve panikten kaçınmalarına yardımcı olabilir. Ebeveynlerin fiziksel mesafe ve kişisel hijyen önlemleri gibi bireysel koruyucu uygulamaları paylaşması ve teşvik etmesi de yararlı olabilir. Son olarak, çocuğun yaş ve anlama seviyesine uygun çizgi romanlar ve videolar da dahil olmak üzere yaşa uygun formatların kullanılması çocukların hastalığı anlamasına yardımcı olabilir.17
Ebeveyn Tutumları
Ebeveynler, olumlu pekiştirmenin uygun kullanımı yoluyla, yapıcı diyaloğu kolaylaştırmaya ve çocuklarında sorumluluk ve özerkliği teşvik etmeye çalışmalıdır. Daha koruyucu olma, daha az özerklik sunma ve yakın bir tehlike duygusu iletme gibi uygunsuz ebeveynlik davranışları, çocuklarda travma sonrası stres semptomlarının gelişmesine katkıda bulunabilir.11 Bu nedenle, ebeveynler çocuklarıyla ilgilenirken gerçekçi, nesnel ve esnek olmaya çalışmalıdır. Ebeveynler, duygusal streslerini yönetmede ek destekten, belki de çocuklarıyla birlikte kullanmak için etkili stratejiler üzerine eğitim şeklinde (örneğin, uygun dil kullanmak, duygusal ve duygusal ifadeyi teşvik etmek, sosyal kuralları sürdürmek ve davranışları anlaşılır kılmak) faydalanabilirler. Acı veya duygusal sıkıntı altında, bilişsel süreçlerin yavaşlayabileceği bilinerek, ebeveynlerin çocuklarıyla paylaşmak için neşe ve yaratıcılık dolu anlar oluşturmaya gayret göstermesi çocuktaki stresi azaltmaya , birliktelik ve iyilik duygusunun sağlanmasına destek olacaktır.
Kullanımıyla ilgili bağımlılık sorununun sık dile geldiği akıllı telefonların ve sosyal medyanın artık çocuklar için eğlence, bilgi ve eğitim için daha sık kullanılmaya başlandığını görmekteyiz. Ekran kullanımının arttığına dair verilerden söz etmiştik.10 Teknoloji, çocukların stres ve depresyonunun hafifletilmesinde kullanılmasını tercih etse de, ebeveynlerin elektronik medyanın ve çocuklarının izlediği programların içeriğinin mantıklı ve makul kullanımı üzerinde kontrole sahip olması önemini hatırlamak gerekmektedir.17-18. Çevrimiçi dersler birçok okulda başlatılmıştır ve çevrimiçi öğrenmeyi ilginç kılmak için yenilikçi önlemler birçok çocuğa yardımcı olabilir.
Karantina, ebeveyn-çocuk etkileşimini geliştirmek, çocukları aile faaliyetlerine dahil etmek ve çocukların öz güvenini oluşturmak için iyi bir fırsat olabilir. Doğru ebeveynlik yaklaşımı ile aile bağları güçlendirilebilir ve çocukların psikolojik ihtiyaçlarına saygı duyulabilir.15 Travmatik bir deneyimden kurtulmak için acı çekmek ve mücadele etmek, dikkate değer bir dönüşüm ve büyüme-gelişim sağlayabilir.19 Bununla birlikte, karantinaya bağlı olumsuz ekonomik sonuçlar (örneğin, iş kaybı ve gelirin azaltılması) çevresel sıkıntıları artırabilir ve bazı psikolojik koşullarla baş etmeyi zorlaştırabilir.
Herhangi bir belirtinin ortaya çıkışını tespit etmek ve hızlı bir şekilde müdahale etmek için çocukların psikolojik durumunun uzun vadede izlenmesi, sağlıklı yaşam tarzları, çocukların ruh sağlığı ve enfeksiyonla yaşama stratejileri hakkında basit yönergeler dağıtılması, medyanın farkındalık gelişimine destekleyici rolü , toplumdaki kırılgan bireylerin ruh sağlığı ile ilgili sorunlar konusunu gündeme getiren profesyonellerin, çocuk psikologlarının veya psikiyatristlerin çabalarıyla kamu bilincinin desteklemesi önem taşımaktadır.
Kaynaklar:
1. Di Giovanni C, Conley J, Chiu D, Zaborski J. Factors influencing compliance with quarantine in Toronto during the 2003 SARS outbreak. Biosecur Bioterror. 2004;2:265–72.
2. Caleo G, Duncombe J, Jephcott F, et al. The factors affecting household transmission dynamics and community compliance with Ebola control measures: a mixedmethods study in a rural village in Sierra Leone. BMC Public Health. 2018;18:248.
3. Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessley, S., Greenberg, N., & Rubin, J. G. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395(10227), 912-920. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30460-8
4.Jiao, W. Y., Wang, L. N., Liu, J., Fang, S. F., Jiao, F. Y., Pettoello-Mantovani, M., & Somekh, E. (2020). Behavioral and Emotional Disorders in Children during the COVID-19 Epidemic. The Journal of Pediatrics, 221, 264–266. e1. https://doi.org/10.1016/j.jpeds.2020.03.013
5. Danese A., Smith P., Chitsabesan P., Dubicka B. (2019). Child and adolescent mental health amidst emergencies and disasters. Br J Psychiatry. 2019; (published online Nov 13.) doi: 10.1192/bjp.2019.244
6.Spinelli, M., Lionetti, F., Pastore, M., & Fasolo, M. (2020). Parents’ stress and children’s psychological problems in families facing the COVID-19 outbreak in Italy. Frontier in Psychology, 11(1713). https://doi.org/10.3389/ fpsyg.2020.01713
7.Brazendale, K., Beets, M. W., Weaver, R. G., Russell, R. P., Gabrielle, M. T., Kaczynski, A. T., Chandler, J. L., Bohnert, A., & Hippel, P. T. (2017). Understanding differences between summer vs. school obesogenic behaviors of children: the structured days hypothesis. The International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 14(1), 100. https:// doi.org/10.1186/s12966-017-0555-2
8. Wang, G., Zhang, Y., Zhao, J., Zhang, J., & Jiang, F. (2020). Mitigate the effects of home confinement on children during the COVID-19 outbreak. The Lancet, 395 (10228), 945–947. https://doi.org/10.1016/S0140- 6736(20)30547-X
9. Orgilés, M., Morales, A., Delvecchio, R., Mazzeschi, C., & Espada, J. P. (2020). Immediate psychological effects of the COVID-19 quarantine in youth from Italy and Spain. Available from: https://psyarxiv.com/5bpfz
10. Emerson LM, Ogielda C, Rowse G. A systematic review of the role of parents in the development of anxious cognition in children. J Anxiety Disord. 2019;62:15–25.
11. Morgül E, Kallitsoglou A, Essau C. A. Psychological effects of the COVID-19 lockdown on children and families in the UK, 2020; pg 45-47.
12. Cobham VE, McDermott B. Perceived parenting change and child posttraumatic stress following a natural disaster. J Child Adolesc Psychopharmacol. 2014;24(1):18–23.
13. Clemens V, Deschamps P, Fegert JM, Anagnostopoulos D, Bailey S, Doyle M, et al. Potential effects of” social” distancing measures and school lockdown on child and adolescent mental health. 2020.
14. Danese A., Smith P., Chitsabesan P., Dubicka B. (2019). Child and adolescent mental health amidst emergencies and disasters. Br J Psychiatry. 2019; (published online Nov 13.) doi: 10.1192/bjp.2019.244
15. Perrin EC, Leslie LK, Boat T. Parenting as primary prevention. JAMA Pediatr. 2016;170:637–8.
16. Demaria, F., Vicari, S. COVID-19 quarantine: Psychological impact and support for children and parents. Ital J Pediatr 47, 58 (2021). https://doi.org/10.1186/s13052-021-01005-8
17. Saxena R, Saxena SK. Preparing children for pandemics Coronavirus Dis 2019 2020;30:187-98
18. Kudchadkar SR , Carroll CL. Using social media for rapid information dissemination in a pandemic: pedsICU and Coronavirus Disease 2019. Pediatr Crit Care Med 2020;21:e538–46
Psikolog Alev Topçu
5.6.2021